Deze keer ging het nu eens helemaal niet om de apparatuur, maar om het doel van die apparatuur, namelijk muziek. De avond was in elkaar gezet door Hans van Liempd. Natuurlijk hebben we voor het afspelen van die muziek apparatuur nodig, al was die apparatuur toch echt ondergeschikt.
- Rega P3 platenspeler met Othophon nr.2 element
- Astin Trew AT3500plus cd speler
- Array PH1 Phono voorversterker
- Array A3 voorversterker
- Array S10 prototype eindversterker
- Master 3 luidsprekers met bijbehorende voet
- DIY interlinks van Kynar wirewrap draad 0,2mm. in benzineslang
- DIY gevlochten luidsprekerkabel
- DIY cones samengesteld uit Hema eierdopjes en grote kogels
Met dank aan Wim Kreemer en Hans van Liempd voor het samenstellen en beschikbaar stellen voor de set. Nu toch eerst even een stukje over de techniek, ja we kunnen het niet laten..De voetjes onder de luidsprekers en de cd speler zijn een wel zeer ludieke vondst. Doorgaans hebben speciale spikes, cones etc. (in de volksmond voetjes) onder apparatuur behoorlijke prijzen. Maar ditmaal is deze tweak zelfs goedkoop! De voetjes bestaan namelijk uit een eierdopje van de Hema, met daarin een grote kogel (zoals bij grote industriële lagers worden gebruikt).
Maar nu weer over naar ons onderwerp van deze avond, opnamekwaliteit door de jaren heen. Middels een oproep in onze nieuwsbrief hadden diverse leden platen en cd’s meegenomen, waarvan ze de kwaliteit juist heel goed of juist helemaal niet goed vonden. Deze werden gerangschikt op decennia. Van oud naar nieuw werd er begonnen met opnames van 1950 tot 1960, daana van 1960 tot 1970, 1970 tot 1980, 1980 tot 1990, 1990 tot 2000 en 2000 tot nu. Wist je overigens dat uit onderzoeken is gebleken dat vrijwel iedereen de muziek van rond zijn 17e levensjaar als de beste muziek aller tijden bestempeld, alles ervoor was al niets, maar zeker alles er na is bagger…. en dat heeft dus iedere generatie. Vroeger was alles beter, vooral de muziek…
Als eerste begonnen we met een oude mono LP van Johan Strauss, o.k. het tikt als een knapperend haarvuur, en het is geen stereo. Maar het valt zeker niet tegen, en vooral de dynamiek is behoorlijk groot. De oorzaak voor de vaak grote dynamiek in oude mono platen is vaak heel simpel terug te voeren. Ten eerste een natuurkundige uitleg, de mono groef is dezelfde als de stereogroef, echter wordt er bij stereo met verschil signalen tussen links en rechts gewerkt. Bij mono is er gewoon één mono groef zonder verschil signaal, waardoor de signaalsterkte automatisch hoger blijft. Dan bepaalt ook nog de breedte van de groef de maximale uitslag, en dus dynamiek (mogelijk is dat de reden dat sommige verzamelplaten vaak zo mager klonken, veel minuten per kant is weinig dynamiek) En als laatste de apparatuur, in die tijd waren er nog geen echte apparaten om de dynamiek in te krimpen of te beperken en de uitschieters af te vlakken. Hier komen we later nog uitvoering op terug.
Daarna kregen we nog een klassieke opname en gingen we naar de jaren zestig met een herpersing van John Lee Hooker. In de jaren zestig was ook de overgang van mono naar stereo. Bij John Lee Hooker was dat goed hoorbaar, met B-stereo wel te verstaan. B-stereo is een niet officiële term die je weinig meer hoort, er gaan verhalen dat het Beatles stereo was, maar de eigenlijke betekenis was vermoedelijk de manier van opnemen. Omdat stereo in die tijd iets nieuws was moest dat commercieel wel duidelijk waarneembaar zijn, dus een A en B kanaal, kortweg B-stereo. Uit die tijd kwamen de opnames waar er een te duidelijk verschil tussen links en rechts was, links de instrumenten, rechts de vocalen. En juist de Beatles hebben een aantal van deze platen gemaakt. Dat stereo ook goed gebruikt kon worden bleek uit vooral jazz en klassieke opnames uit die tijd, een goed voorbeeld was de lp van Rita Reys.
Klik hier om een mooi artikel over de overgang van mono naar stereo te lezen.
Ook maakten we een uitstapje met een Stereophile test cd, waarbij een spreker door diverse soorten microfoons praat. Dezelfde stem en steeds met een compleet ander geluidskarakter, zo zie je maar dat de geluidsbron heel belangrijk is voor het uiteindelijke resultaat.
Met Cat Stevens gingen we naar de jaren zeventig. Daarna Rickie Lee Jones, we krijgen het zelfde stuk muziek vanaf lp en cd te horen. De conclusie is dat de lp ruimtelijker klinkt, maar wel met meer ruis, tikjes en minder precies. De cd is wel nauwkeuriger, schoner in het hoog, maar ook wat killer. Hier werden bij onze leden weer zoals zo vaak twee fronten gevormd… Ook kwam er nog een Quadrophonische opname van Paul Simon voorbij. Dit was een verre voorloper van het huidige surround, waarbij er op een speciale manier twee achterkanalen op de plaat werden gezet. Hiervoor was dan wel een speciale versterker nodig om deze kanalen te decoderen. Dit is nooit een succes geworden omdat de investering in apparatuur hoger was, de meeste mensen zagen niet eens direct de meerwaarde van stereo, laat staan quadro. Wel waren de mono opnames in de jaren zeventig bijna in zijn geheel verdwenen. De opname van Dave Crusin was een zogeheten ‘direct cut’. Normaal werd in die tijd alles al afgemixed met gebruik van een mengpaneel en bandrecorders. Maar die band veroorzaakte natuurlijk extra ruis en vervorming en ook zelfs dynamiek verlies. Het nadeel bij een direct cut opname is dat je alles in één keer goed moet spelen voor je opname, en als de matrijs versleten is heb je geen mastertape meer om een nieuwe matrijs te maken. Al met al een kostbare methode, maar met een nobel streven van een label dat vandaag de dag nog steeds audiofiele opnames maakt, namelijk Sheffield lab. Je kan je voorstellen dat dit soort platen in beperkte oplages waren en behoorlijk uniek zijn! En ja, ook het resultaat mag er wezen, de opname is van een zeer goede kwaliteit. Dit is ook de periode waar bijna ieder gezin voorzien was van een stereo installatie, en soms zelfs in een rack, genaamd een stereotoren.
Dan naar de jaren tachtig met Andreas Vollenweider. Volgens Hans kwam er toen een ommekeer in de geluidskwaliteit. Vooral doordat de snij apparatuur voor de masters digitaal werd aangestuurd (digitale mastering) waardoor het hoog kunstmatig schel begon te klinken. Ook deed de cd speler zijn intreden, uitgevonden in 1979 door een samenwerking van Philips en Sony (klik hier voor een verhaal over de techniek achter de cd)* Met dank aan Jean de Vassy Net zoals nu hadden ze toen ook al Japanse persingen zoals de LP Warne Marsh meets Gary Foster, toen ook al beter klinkend, zoals nu de JVC XR-cd’s.
Dan de jaren negentig, een mengelmoes van mooie en minder mooie opnames, te beginnen met Rebecca Pigeon. In deze tijd begint men cd’s steeds ‘harder’ met steeds minder dynamiek op te nemen. Die tendens wordt alleen maar erger na de eeuwwisseling, zo laat Hans een opname van Leonard Cohen uit 1990 horen in vergelijk met een nieuwere cd van Leonard Cohen uit 2001, het verschil is bijna 10dB harder!!!!
Wat opvalt is dat de oudste mono opnames een grote dynamiek hebben. De eerste stereo opnames heel goed zijn wat betreft ruimtelijkheid, of heel slecht door het besproken overdreven links rechts pingpong effect. En wat betreft de klank in de jaren tachtig de opnames scheller werden in het hoog. Dan wordt er rond de eeuwwisseling steeds harder opgenomen, hieronder gaan we wat dieper in op dat fenomeen.
Tegenwoordig wordt vooral voor op de radio het zachtste signaal op een cd omhoog gekrikt, dit omdat het dan ‘luider’ klinkt, dit heet compressie en wordt gedaan met een compressor. En om vervolgens te zorgen dat het signaal niet te hard gaat en mogelijk zelfs gaat vervormen worden de pieken gedempt, deze limieten begrenzen doet een limiter. Een compressor is eigenlijk ooit uitgevonden om de verstaanbaarheid bij vooral radiozenders duidelijker te maken, maar het apparaat is helaas zijn doel voorbij geschoten, en wordt tegenwoordig vooral gebruikt om alles luider (is dus eigenlijk vlakker) te laten klinken. Die limiter was puur om te zorgen dat de maximale sterkte van het geluidsignaal (wederom bij vooral radiozenders) binnen de perken bleef, om vervorming en sputteren op naastliggende zenders te voorkomen.
Deze effecten zijn duidelijk te zien als je nog ergens VU meters in hebt zitten. Bij oudere en klassieke opnames gaan die meters flink heen en weer en is het verschil tussen de laagste en de hoogste uitslag behoorlijk groot. Bij een gemiddelde moderne pop opname zul je zien dat de meters bijna niet bewegen, en ook het verschil in uitslag veel geringer is. Die moderne ‘luider’ klinkende opname heeft dus veel minder dynamiek. En in de auto is dat juist wel prettig, want de verstaanbaarheid met al die omgevingsgeluiden blijft goed. Maar als je thuis in alle rust lekker hoopt te genieten van een mooi stuk muziek dan is dit effect helemaal niet fijn…. Want die piccolo of triangel gaan in het echt toch een stuk zachter dan de hele blazerssectie, en een Spaanse gitaar klinkt echt niet harder dan het complete drumstel, toch? Dan is het ineens niet meer zo fijn dat heel die geluidsvolumeverhoudingen geheel zijn verdwenen.
En dan te weten dat vrijwel ieder radiostation de -toch al in elkaar geperste cd’s- nog eens verder bewerkt voordat ze bij je uit de radio komen. Het meest gebruikte apparaat daarvoor is een alles in één apparaat genaamd Optimod. Hiermee wordt onder anderen de dynamiek in verschillende toonhoogtes opgekrikt en gedempt (multiband compressor-limiter), de geluidssterkte wordt automatisch bijgeregeld (AGC) de stereobreedte wordt vergroot (stereo enhancer) de hoge tonen worden opgefrist en extra versterkt (loudness exiter)
Waarom wordt het geluid op de cd dan zo opgepompt terwijl dit op de radio toch al gebeurt?
Heel simpel, hoe meer compressie, hoe “vetter” de sound hoe duidelijker het overkomt, hoe beter de verkoop.
Dit is belangrijk bij media als de radio, internetradio, Mp3 spelers etc.
Bij klassieke muziek is het verschil tussen de zachtste passage en hardste passage vaak veel groter, een mooi voorbeeld is de Bolero van Maurice Ravel.
In de popmuziek is er ook wel een mooi voorbeeld van echte dynamiek, denk aan het nummer Private investigations van Dire Straits.
Vreemd genoeg gaat het bij de geluidsindustrie alleen maar achteruit, de SACD is het allang aan het verliezen, en mp3 verkoopt alleen maar beter.
Ooit een Ipod op je stereo vergeleken met een SACD speler?
En dat terwijl het bij beeld alleen maar meer en beter moet, HD tv’s, Blu-ray spelers met zelfs 3d weergave. Hoewel daar de tendens naar gemaksmedia ook groter wordt, denk aan uitzending gemist, net-tv, internet televisie, YouTube, en niet te vergeten de vele mediaplayers. Bij die mediaplayers zitten natuurlijk ook hele goede apparaten, maar ze zijn vooral bedoelt om de inferieure beeldbestanden op je tv te tonen. En mogelijk komt het met ons geluid ook nog goed nu er steeds meer betere kwaliteit audio mediaplayers komen, waarbij de haalbare kwaliteit in de orde van de SACD spelers komt!
Een goede conclusie is dat alles bij de bron begint, zo ook bij onze hobby. De opnamekwaliteit is veel bepalend, vooral naarmate de afspeelapparatuur beter wordt, waarbij de verschillen tussen een mooie en een matige opname alleen maar duidelijker worden.
Bij bronnen als de autoradio en mp3 spelers zijn de uitgangspunten heel anders, en helaas heeft de muziekindustrie zich hierop aangepast. Op de gemiddelde alles-in-één midiset of matige surroundset met melkpakken als boxen zijn deze verschillen vrijwel niet merkbaar en klinken die moderne opnames vaak zelfs beter, omdat de tekortkomingen van die sets gecompenseerd worden door dat soort opnames….
Dan hier de playlist waar het allemaal om begonnen is:
1950-1960:
- Prague symphony orchestra, o.l.v. V.Smetacek – An die schoner blauen Donau van Johan Strauss, opus 314 (mono LP Supraphon LPV130)
- The residency orchestra the Hague – Dvozak symhony no.5 (From the new world)(mono LP Philips minigroove GF00050)
1960-1970:
- John Lee Hooker – Drive me away (Moaninthe blues)(herpersing LP Charly R&B)
- Morgana King – Body and soul (Marantz and all that jazz)(525 041-2)
- The Dave Brubeck quartet – Take five (Timeout)(oude LP CBS BPG62068)
- Beatles – Twist and shout (Please please me)(CD Apple/EMI CDP7 464352)
- Rita Reys – I’m gonna sit right down (Jazz pictures at an exibition)(Stereo LP Fontana 825300QY)
- Jefferson airplane – Someone to love (Surrealistic pillow)(mono LP herpersing 5135)
- Ann Burton & Louis van Dyke collection – In the wee small hours of the morning (Collection)(stereo LP Artone DJV6003)
- Stereophile test cd – Why hifi experts disagree, microphone comparison (STPH-002-2)
1970-1980:
- Cat Stevens – Morning has broken (Teaser and the firecat)(LP Ariola ILPS9154)
- Rickie Lee Jones – Easy money (LP)
- Rickie Lee Jones – Easy money (CD)
- Paul Simon – Kodachrome (There goes rhymin’ Simon (Qudrophony LP)
- Paul Simon – Was a sunny day (There goes rhymin’ Simon (Qudrophony LP)
- Dave Crusin – Keep your eye om the sparrow (Discover again)(Sheffield lab Direct cut)
- Gerry Rafferty – City to city (City to city)(LP EMI)
1980-1990:
- Andreas Vollenweider – Caverna magica (Caverna magica)(CD)
- Herman van Veen – Hilversum 3 (Het één en ander live)(LP digital master mix)
- Fleetwood Mac – Little lies (Tango in the night)(LP)
- Warne Marsh & Gary Foster -Absolution (Warne Marsh meets Gary Foster)(LP Japanse persing)
- Leonard Cohen – Hallelujah (Various positions)(CD)
- Leonard Cohen – Boogie street (Ten new songs)(CD uit 2001 om het verschil te laten horen)
1990-2000
- Rebecca Pigeon – Spanish Harlem (The raven)(SACD)
- Doug McLoud – Bring it on home (Come to find)(JVC XRCD 0023-2)
2000-nu
- John van der Veer – Mambo Jumbo(The ark)(Naim CD105)
- The Frits Landesbergen bigband – Mad about the boy (The old fashioned way)(STS digital STS6111103)
O ja, nog een tip: Soms is het niet echt duidelijk of het om een echte oude plaat gaat of om een herpersing. Heel simpel, kijk of er al een streepjescode / barcode op de hoes staat, die was er vroeger nog niet….
Wij willen onze leden bedanken voor het beschikbaar stellen van de muziek. Daarnaast willen we Hans van Liempd en Wim Kreemer bedanken voor het samenstellen en beschikbaar stellen van de apparatuur. En in het bijzonder Hans voor het in elkaar zetten en verzorgen van deze avond!
Verslag: Cuno